Δευτέρα 20 Οκτωβρίου 2025

Η Τεχνητή Νοημοσύνη ως Δημόσιο Αγαθό

 

Προτάσεις για ανοιχτά και ελεγχόμενα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης για το δημόσιο συμφέρον

Εισαγωγή: από την τεχνολογία στην ευθύνη

Η Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) δεν είναι απλώς ένα σύνολο εργαλείων, είναι μια νέα μορφή ισχύος που επηρεάζει τη δημοκρατία, την εργασία, την εκπαίδευση, την έρευνα και τη γνωσιακή μας αυτονομία. Αλγόριθμοι «φιλτράρουν» την πληροφόρηση, οργανώνουν ροές πόρων και ολοένα συχνότερα καθοδηγούν αποφάσεις με κοινωνικό αποτύπωμα. Για το δημόσιο συμφέρον, το ζητούμενο είναι σαφές: η ΤΝ να υπηρετεί τα δικαιώματα, τη γνώση και την ισότητα, όχι την επιτήρηση, την εξάρτηση ή την ανισότητα. Ο δρόμος περνά από ανοιχτά και ελεγχόμενα συστήματα: δημόσια, διαφανή, επαναχρησιμοποιήσιμα, προσβάσιμα σε όλους.


Νέες απειλές: συγκέντρωση ισχύος, αυταρχισμός, «κανονικοποίηση» της επιτήρησης

Στον ιδιωτικό τομέα, λίγοι κολοσσοί στις ΗΠΑ και την Κίνα ελέγχουν δεδομένα, μοντέλα και υπολογιστικούς πόρους, δημιουργώντας γνωσιακά ολιγοπώλια. Ο Δείκτης Διαφάνειας των Θεμελιωδών Μοντέλων (FMITI) του Stanford (2024) δείχνει ότι κανένα μεγάλο μοντέλο δεν πληροί ούτε το 50% κρίσιμων κριτηρίων διαφάνειας. Αυτό μεταφράζεται σε συστήματα που δεν είναι εφικτό να ελεγχθεί η ορθότητα των απαντήσεων τους.
Τα παραδείγματα είναι πολλά, ενδεικτικά: το Google Photos ταξινόμησε μαύρους πολίτες ως «gorillas», το σύστημα COMPAS προέβλεπε συστηματικά υψηλότερη πιθανότητα υποτροπής για Αφροαμερικανούς, ενώ οι αλγόριθμοι προτάσεων σε μεγάλες πλατφόρμες ενθάρρυναν ακραίο ή παραπλανητικό περιεχόμενο για αύξηση του χρόνου προβολής. Το αποτέλεσμα είναι ψηφιακή εξάρτηση, μεροληψία και γνωσιακή αποικιοποίηση.

Παράλληλα, η ΤΝ μπορεί να «οπλίσει» αυταρχικές πρακτικές. Η Freedom House καταγράφει μαζική επιτήρηση, «κοινωνική βαθμολόγηση» και αλγοριθμική καταστολή, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την Xinjiang. Σε άλλα κράτη, συστήματα νόμιμης συνακρόασης μετατρέπονται σε εργαλεία ευρείας παρακολούθησης, ενώ αναπτύσσονται αυτοματοποιημένες επιχειρήσεις επηρεασμού της κοινής γνώμης και κυβερνοεπιθέσεις.
Αλλά και οι δημοκρατικές κοινωνίες δεν είναι άμοιρες: η Έκθεση PEGA του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου αναδεικνύει κατάχρηση spyware (Pegasus, Predator), ενώ η υπόθεση Big Brother Watch v. UK κατέδειξε ελλείψεις εγγυήσεων στη μαζική επιτήρηση. Στον χώρο του εγκλήματος, η Europol καταγράφει ραγδαία αύξηση deepfakes, «φωνητικής πλαστογράφησης» και χρήσης LLM για παραγωγή phishing και κακόβουλου κώδικα, η ΤΝ μειώνει τα τεχνικά εμπόδια και διεθνοποιεί την απειλή.

Αρχές για ΤΝ προς όφελος όλων

Η δημόσια πολιτική οφείλει να στηριχθεί σε έξι αρχές:

  1. Διαφάνεια: Κάθε εφαρμογή που επηρεάζει πολίτες πρέπει να είναι ελέγξιμη, επαληθεύσιμη και κατανοητή.
  2. Ανοικτότητα: Δημόσιο χρήμα σημαίνει δημόσιος κώδικας, δεδομένα, μοντέλα και τεκμηρίωση.
  3. Λογοδοσία: Ανθρώπινη εποπτεία, τεκμηρίωση και δυνατότητα διόρθωσης βλαβών.
  4. Εκπαίδευση & γνωσιακή αυτονομία: Από την παθητική κατανάλωση στην ενεργή κατανόηση και δημιουργική χρήση.
  5. Δικαιοσύνη & ισότητα: Αποτροπή μεροληψιών και καθολική πρόσβαση στα ψηφιακά «κοινά».
  6. Ψηφιακή ανεξαρτησία: Κυριαρχία σε υποδομές, ενέργεια, δίκτυα, λογισμικό, δεδομένα και πρότυπα.

Τα οφέλη των πλήρως ανοιχτών μοντέλων στη δημοκρατία, εκπαίδευση, υγεία, διοίκηση και έρευνα

Τα πλήρως ανοιχτά μοντέλα (ανοιχτός κώδικας, ανοιχτά βάρη, ανοιχτή τεκμηρίωση και άδειες) ευνοούν τον δημοκρατικό έλεγχο και τη λογοδοσία. Η UNESCO τονίζει ότι η διαφάνεια και η επαληθευσιμότητα είναι θεμέλια μιας ανθρωποκεντρικής ΤΝ.
Στην εκπαίδευση, ο ΟΟΣΑ επισημαίνει πως η ανοιχτή πρόσβαση ενισχύει την κριτική σκέψη και τη συμμετοχική μάθηση. Η UNICEF προωθεί παιδο-κεντρικό σχεδιασμό ΤΝ με διαφάνεια και εποπτεία. Παράδειγμα: το φινλανδικό πρόγραμμα Elements of AI εκπαίδευσε πάνω από ένα εκατομμύριο πολίτες.
Στην υγεία, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO) ζητά ανεξάρτητη αξιολόγηση και τεκμηρίωση για την ασφαλή χρήση των μεγάλων μοντέλων. Η Σουηδία αναπτύσσει ανοικτά σύνολα δεδομένων για έρευνα στον καρκίνο, επιταχύνοντας την καινοτομία με ελέγξιμους όρους.
Στη δημόσια διοίκηση, το EU Open Source Observatory (OSOR) τεκμηριώνει ότι τα ανοικτά πρότυπα μειώνουν το κόστος και αποτρέπουν το «lock-in». Η Ολλανδία λειτουργεί δημόσιο Μητρώο Αλγορίθμων για πλήρη διαφάνεια στη λήψη αποφάσεων.
Στην έρευνα, η European Open Science Cloud (EOSC) και το Linux Foundation AI προωθούν ανοικτά δεδομένα, βάρη και πρότυπα για επιστημονική αναπαραγωγιμότητα και συνεργασία.

Προτάσεις πολιτικής με βάση το δημόσιο συμφέρον

  • Θεσμική εποπτεία & μητρώο αλγορίθμων: Υποχρεωτικό μητρώο όλων των δημόσιων συστημάτων ΤΝ με τεκμηρίωση κινδύνων, σε ευθυγράμμιση με το EU AI Act. Ανεξάρτητη εποπτεία με ουσιαστικές αρμοδιότητες ελέγχου.
  • Δημόσιο χρήμα = δημόσια γνώση: Νομοθετική κατοχύρωση ανοιχτών αδειών (EUPL, CC BY, CERN-OHL) για κάθε έργο που χρηματοδοτείται από δημόσιους πόρους.
  • Εκπαίδευση για όλους: Μάθημα «Κατανόηση της ΤΝ» στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, επιμόρφωση εκπαιδευτικών σε ανοιχτές τεχνολογίες και ασφαλή εκπαιδευτικά περιβάλλοντα ΤΝ.
  • Ψηφιακή ανεξαρτησία του Δημοσίου: Μετάβαση σε ανοιχτό λογισμικό, χρήση PostgreSQL σε βάσεις δεδομένων, διαλειτουργικά APIs, ενίσχυση των ΚΕΠ ως «service desks» για τους πολίτες.
  • Ευρωπαϊκή διάσταση & κοινά αγαθά: Συνεργασίες για ανοικτά μοντέλα και υποδομές, και δημιουργία Ταμείου Κοινών ΤΝ για την έρευνα, την υγεία και τον πολιτισμό.

Συμπέρασμα: λογοδοσία, ισότητα, ανοιχτή καινοτομία

Η ΤΝ μπορεί να αποτελέσει το νέο κοινωνικό συμβόλαιο του 21ου αιώνα, εφόσον θεμελιωθεί στη διαφάνεια, την ανοιχτότητα και τη λογοδοσία. Η δημόσια πολιτική οφείλει να διασφαλίζει το δικαίωμα στην ανθρώπινη κρίση, τη γνώση ως κοινό αγαθό και την τεχνολογική κυριαρχία των δημοκρατικών θεσμών απέναντι στην αδιαφάνεια και τον αυταρχισμό.
Το δίλημμα είναι πρακτικό και επείγον: ή η ΤΝ θα γίνει εργαλείο απελευθέρωσης και συμμετοχής, ή μηχανισμός ελέγχου και εξάρτησης. Η επιλογή υπέρ του δημοσίου συμφέροντος απαιτεί δράση, τώρα.

—

Πηγές που αξιοποιήθηκαν για σύνταξη αυτού του άρθρου:



Αναρτήθηκε από στις

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Εγγραφή σε: Σχόλια ανάρτησης (Atom)